İstanbul
Prof. Dr. İsmail Demir, Kahramanmaraş merkezli depremlerden etkilenen illerdeki deprem atıklarının çevreye mümkün hasarlarının önlenmesi ve baştan değerlendirilmesiyle ilgilendiren birlikte değerlendirmeyi AA Analiz düşüncesince 3 soruda kaleme aldı.
1 • Deprem atıklarının miktarı nelerdir ve elbette skala gösteriyor?
Kahramanmaraş merkezli depremlerden etkilenen illerdeki hasar belirleme çalışmalarında 28 Şubat 2023 zamanı fiktif ile 4 milyon 750 bin hür bölümden oluşan 1 milyon 520 bin tavan incelendi. Bunlardan 582 bin hür departman ve 202 bin yapının aceleci yıkılacak, ağırbaşlı hasarlı yahut berbat bulunduğu tespiti yapıldı. Buna mucibince depremde ortaya çıkma atığın 70 ila 85 milyon metreküp olabileceği kestirim ediliyor. Literatürde 1 metreküp facia atığı ağırlığının 1,8 ila 2 titrem ortada bulunduğu dikkate alındığında, mecmu atık miktarının 140 ile 170 milyon titrem ortada olması bekleniyor.
Deprem sonrası ortaya çıkan İnşaat Yıkıntı Atıkları (İYA), alışılagelen şartlarda uslu ve sert kuruluş elemanlarından oluşan İYA'lardan farklılaşır. Normal yıllarda bu atıkların şişman bölümü, ilkin mineral menşeli malzemeler, (beton, sıvalar, tuğla ve benzeşim cidar malzemeleri, arsa ve tavan kaplamaları, alçı dekorasyon ve benzeri), yapım çeliği, öbür metaller ve donanım elemanları, elektrik malzemeleri (camyünü, taşyünü, köpükler, bitümlü malzemeler ve benzeri), camlar, plastik, seramik, ahşap ve benzeşim türde malzemelerden oluşur. Deprem enkazlarında başkaca mobilya, durum eşyaları, alkan eşyalar, doğruluk malzemeleri, fazladan besin atıkları ve bunlar kabilinden bambaşka atıklar da bulunur.
Bunlar süresince en şişman oranı kütlece yüzdelik 40 ila 50 oranında beton atıkları oluşturuyor. Eski yapılarda asbestli gereç kullanması yaygındır. Genellikle elektrik malzemeleri, tavan örtüleri, donanım malzemeleri ve benzeşim işlerde kaya lifi içerisinde ne bulunduğu arsa alıyor. Türkiye’de 2010 senesinde yapılarda asbestli gereç kullanması yasaklandı. Asbest aşırı uslu lifli yapıya eş mineral birlikte maddedir. İnsan vücuduna çoğu kez teneffüs kanalıyla girerek ilkin akciğer iktisap etmek az daha nice organda dokunmabana karışma sert aşırı keyif hastalığına kere açabilir
2 • Atıkların çevreye verebileceği mümkün zararlar nelerdir?
Depremde ortaya çıkan çöküntü atığının 70 ila 85 milyon metreküp bulunduğu düşünülüyor. Ortalama ünite miktar ağırlığı metreküp başına 2 titrem bildirme edilerek kütlece atık miktarı 140 ila 170 milyon titrem adına kestirim ediliyor. Depremden en aşırı etkilenen Hatay, Kahramanmaraş̧, Malatya, Adıyaman ve Gaziantep illeri deprem atığının en birlikte tomar oluşması muhtemel illerdir. O sebeple en aşırı bu vilayetlerde deprem atıkları düşüncesince lazım eğreti ve sonuncu ambarlama sektörü gereksinimi bulunuyor. Bu manada rüçhan adına bulunan sahaların artan kapasitesi belirlenerek arttırma acemi eğreti ve sonuncu ambarlama alanlarının belirlenmesi gerekiyor. Oluşan atık miktarına mucibince bu illeri Osmaniye, Diyarbakır ve Elazığ izleme ediyor. Adana, Kayseri, Kilis, Niğde ve Şanlıurfa düşüncesince olabildiğince bağan deprem atığı miktarı nedeniyle, bulunan sahalar ehliyetli olabilir. Ancak gene de bulunan alan kapasitelerinin kontrolü gereklidir.
Deprem atıklarının depolanmasının önemi, emektar binalarda kaya lifi kullanımının çevreye mümkün zararları düşünüldüğünde şimdi dobra anlaşılacaktır. Asbest, yapılarda çatı, mefruşat ve tavan kaplamaları, elektrik gayeli fırlamış kaplamalar, yangına dayanabilen elektrik panelleri, kaloriferler, kazanlar, kaya lifi katkılı çimento levhalar, conta elemanları, atık su boruları ve benzeşim uygulamalarda kullanılıyor. Asbest kullanması Türkiye’de 2010 senesinde yasaklanmış, fakat bu tarihten ilk yapılarda kullanılmıştır. Deprem sonrası oluşan enkazlarda taşyünü, cıncık elyafı kabilinden lifli ısı elektrik malzemelerinin de yadımlama sonrası türap biçiminde havada asık kalmış şekilde yayılması riski vardır. Deprem enkazı alışılagelen yapılardaki atık türlerine arttırma adına muhteviyatında mobilya, tekstil, maden eşyalar (beyaz eşya), plastikler, doğruluk malzemeleri, besin ürünleri kabilinden atıkları da içermektedir. Oluşan deprem enkazının eğreti hazne sahalarına taşınması sürecinde atıkları türlerine mucibince bölme olanağı olabildiğince kısıtlıdır. Enkaz muhteviyatında korozyona uğrayacak, bozunabilecek, parlayıcı ve yanıcı atık içerikleri de bulunur. O sebeple eğreti ve sürekli hazne alanlarının seçiminde içmece suyu kaynaklarına, arsa altı sularına, zirai arsa sahalarına dokunca ita potansiyeli sıfır sahaların seçimine dikkat gösterilmelidir.
3 • Atıkların mümkün zararları elbette önlenebilir ve elbette baştan değerlendirilebilir?
Binaların yıkımı, atıkların taşınması ve yönetimi surecinde lazım iş sağlığı ve güvenliği önlemleri alınmalıdır. Deprem çöküntü atıklarının eğreti ambarlama sahalarına taşınması, burada atıkların içindeki materyallerin ayrılarak şişman miktarda art dönüşümünün sağlanması, arta artan atıkların ise tehlikelilik seviyesine mucibince ilgilendiren yönetmeliklerde belirtildiği şekilde kaldırılmış edilmesi gerekiyor. Deprem enkazının kütlece yüzdelik 40 ila 50 oranında beton atıklarından oluştuğu kestirim ediliyor. Atık yönetimi dü kademeli adına yürütülebilir. Birinci etapta eğreti ve sonuncu ambarlama alanları atık miktarını karşılayacak kapasitede seçilmelidir. Yangına erinç ambarlama sahalarında atıklar muhtemelen birlikte yüksekliğin üstünde istiflenmemeli, düzenlilik önlemleri alınmalıdır.
İkinci etapta deprem enkazı atıklarının konuşu ve tabii çevrenin korunmasına müteveccih art kazanımı süreci başlatılmalıdır. Atık sahalarına kamu, kamu/özel dal teşrikimesai yahut domestik yönetimler kabilinden art transformasyon tesisleri devir kaybetmeden kurulmalıdır. Birçok ülkede “enkaz döküm alanı” terimi yoktur, “geri transformasyon tesisi” terimi vardır. Sıkı yasalı tensikat ve teşvikler uygulanır. Bu sayede İYA yüzdelik 100’e vasıl oranlarda art dönüştürülebilir. Enkaz yahut İYA, art transformasyon tesislerine sevap karşılığı bildirme edilir. Burada ayırma, kırma, eliminasyon ve bölümlendirme işlemlerinden geçirilerek art dönüşüme müheyya bir duruma getirilir. Ayrılan ve sınıflandırılan rastgele birlikte atık cinsi özlük istihsal tesisine gönderilerek acemi ürünün üretiminde girdi biçimine getirilerek ekonomiye kazandırılır. Geri dönüştürülmüş gereç kullanması hem tabiat ananın korunması, hem de tabii kaynakların konuşu kullanımını sağlar ve ayrımsız sürede acemi istihdam olanakları da sunar.
Özellikle beton atıklarının baştan kullanımının yaygınlaşmasına bariyer adına tanıdık hastalıkların çözülmesi düşüncesince yasalı kodifikasyon gerekiyor. Bunu düşüncesince öbür devletlerde bulunduğu kabilinden hem zorba hem de motivasyon edici önlemlerin birlikte arada katılması çözümü kolaylaştıracaktır. Bu doğrultuda, kullanıcıları ve beceri elemanları bilinçlendirici toplantı, konuşma ve benzeşim etkinlikler düzenlenebilir.
[1]T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2023, Mart 01). Bakan Kurum: "582 Bin Bağımsız Bölüm Ve 202 Bin Binanın Acil Yıkılacak, Ağır Hasarlı Veya Yıkık Olduğu Tespitini Yaptık" ". Erişim 01.02.2023, https://www.csb.gov.tr/bakan-kurum-582-bin-bagimsiz-bolum-ve-202-bin-binanin-acil-yikilacak-agir-hasarli-veya-yikik-oldugu-tespitini-yaptik-bakanlik-faaliyetleri-38458
[2]İTÜ, 6 Şubat 2023, 04.17 Mw 7,8 Kahramanmaraş (Pazarcık, Türkoğlu), Hatay ve 13.24 Mw 7,7 Kahramanmaraş (Elbistan/Nurhak-Çardak) Depremleri Ön İnceleme Raporu. Erişim 01.02.2023, https://haberler.itu.edu.tr/docs/default-source/default-document-library/2023_itu_deprem_on_raporu.pdf?sfvrsn=77afe59e_4
[3]Türk Toraks Derneği Çevresel ve Mesleki Akciğer Hastalıkları Çalışma Grubu (2023, Mart 01). Erişim 01.02.2023, https://toraks.org.tr/site/community/news/3684
[4]Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş-Pazarcık Mw=7.7 Ve Elbistan Mw=7.6 Depremleri Ön Değerlendirme Raporu. Erişim 01.02.2023, https://eerc.metu.edu.tr/tr/system/files/documents/DMAM_2023_Kahramanmaras-Pazarcik_ve_Elbistan_Depremleri_Raporu_TR_final.pdf
[5]İsmail Demir, İnşaat Yıkıntı Atıklarının Beton Üretiminde Kullanımı ve Beton Özelliklerine Etkisi, AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2009-02 105 -114. Erişim 01.02.2023, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/18725
[Prof. Dr. İsmail Demir, Afyon Kocatepe Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi]
*Makalelerdeki efkâr yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.
